The Matrix: tien dingen die de Wachowski’s daarna beter deden

The Matrix geldt twintig jaar na dato als een onvervalste klassieker en staat nog steeds als een huis. Maar, om de knuppel even goed in het hoenderhok te gooien: alles wat The Matrix doet, doen de films die regieduo Lana en Lilly Wachowski daarna maakten even goed of beter. In onderstaande lijst breek ik een lans voor ondergeschoven kindjes als Jupiter Ascending, Speed Racer en de Matrix-vervolgen, aan de hand van tien zaken waar de Wachowski’s beter in geworden zijn. Vooral omdat deze films de status van The Matrix net zo goed verdienen. 

De transgender-hacker 

Natuurlijk, de popculturele status van The Matrix is binnen het Wachowski-oeuvre ongeëvenaard, maar interessanter vind ik de invloed van de film op dat oeuvre. Nadat Lilly en Lana uit de kast kwamen als transvrouwen, zijn er tientallen artikelen geschreven over The Matrix als metafoor voor transseksualiteit, waaronder deze mooie van filmrecensent Emily VanDerWerff (zelf ook transgender). In dat licht zou je Neo als voorloper kunnen zien voor Nomi, de andere hacker in het werk van de Wachowski’s, ditmaal expliciet transgender en niet meer puur metaforisch. Nomi is het hart van Sense8, en een van de rijkste personages die de Wachowski’s ooit schreven. Daar steekt Neo, een wat dunnetjes geschreven en gespeeld personage dat het vooral moet hebben van actie en looks, toch wat schril tegen af.  

De soundtrack

Als er één aspect van The Matrix gedateerd is, dan is het de soundtrack, die bestaat uit popmetal en elektronische muziek uit the nineties. Het hoge rave/industrial/nu-metal-gehalte doet nu wat potsierlijk aan, dankzij achterhaalde namen als Meat Beat Manifesto en Marilyn Manson. In dat opzicht is de soundtrack van bijvoorbeeld Sense8 interessanter en eclectischer. Deze gaat van klassieke muziek (Beethoven) en post-rock/ ambient (Sigur Rós), naar hedendaagse EDM (Aviici, Fatboy Slim, Steve Aoki) en indie (Youth Lagoon, Bon Iver, Lykke Li, The Magnetic Fields, Antony and the Johnsons), met uitstapjes naar nineties schlock (4 Non Blondes), heavy metal (Pantera) en klassieke rock (The Who). Ik durf er geld op in te zetten dat deze soundtrack beter verjaart dan die van The Matrix.

The chosen one 

The Matrix is duidelijk geïnspireerd door Joseph Campbell en zijn analyse van de ‘chosen one’ in verhalen. Sterker nog, Neo wordt expliciet de chosen one genoemd. Maar na duizenden variaties is het interessanter als films een nieuwe draai geven aan dat verhaal. De vervolgen The Matrix Reloaded en The Matrix Revolutions compliceren het idee van de chosen one enorm, en Reloaded geeft in de roemruchte Architect-scène een draai aan de conventie. Zo ook de dolende zielen in Cloud Atlas, die door de jaren heen van schurk veranderen in held en vice versa. Het interessants is in dit opzicht Jupiter Ascending. Jupiter Jones is vanaf het begin een chosen one en twijfelt in tegenstelling tot de helden in veel van die verhalen niet over die status. De grote vraag is echter wat ze ermee doet, en pas in de slotscène besluit ze de status uit te buiten, met een vette knipoog naar de clichés. Die knipoog is ook aanwezig in de slotscènes. Waar de held volgens Campbell uiteindelijk terugkeert naar zijn/haar roots, maar veranderd is, en sterker is geworden, daar schrobt Koningin van het Heelal Jupiter weer gewoon lekker wat toiletten als schoonmaakster. Dat is een interessanter einde dan Neo die zijn Superman-moves uitvoert. 

De bad guy

Het grote selling point van The Matrix, destijds en nu nog, is dat een groot actiespektakel filosofische thema’s behandelt. Dat betekende destijds echter wel dat de kapstok voor die filosofische onderonsjes erg simpel moest zijn, als een moeder die haar kind een bittere pil laat slikken door hem met zoetigheid te vermengen. Daardoor is, bot gezegd, The Matrix een ietwat simplistisch verhaal van goed tegen slecht. Met een, toegegeven, imposante schurk, maar wel één wiens motivaties niets anders zijn dan het intomen van de revolutie van de good guys. De vervolgen zijn daarin interessanter, met name The Matrix Revolutions. Daarin blijft de grote eindstrijd tussen mens en robot uit en is Neo net zo zeer een messias voor onze digitale tegenstanders. Ook Cloud Atlas compliceert goed versus slecht: dezelfde zielen vervullen door de eeuwen heen een soms ambiguë rol. Tom ‘altijd de brave Hendrik’ Hanks begint als schurk, in vredesnaam.

Liefde en seks

The Matrix is naast een filosofisch actiespektakel ook een liefdesverhaal, maar omdat de film zo véél te vertellen heeft blijft de romantiek een beetje steken in clichés. Cloud Atlas en Sense8 zijn veel rijker in hun afbeelding van liefde, diverser ook. En daarnaast is The Matrix, hoewel elk personage eruit ziet alsof ze een avondje stappen gaan in een fetisj-club, opvallend seksloos en kuis. Hoe anders is dat in de sequels, met name The Matrix Reloaded, dat een en al zompigheid en innuendo is. Of in Sense8, een serie die niet één, niet twee, maar drie orgiescènes kent. Geef mij maar het polyamoreuze panseksuele seksspektakel van Sense8 boven het hoge handjes-boven-de-dekens-gehalte van The Matrix. 

De filosofie

The Matrix was vrij uniek: een actiefilm waarin Baudrillard, Plato en Hegel genamedropt werden tussen het knokken door. Maar de film gaat ook niet veel dieper dan een scifi-variant op Plato’s grot, met een vleugje determinisme.  De Matrix-sequels compliceren de filosofie enorm, met name in de scène met de Architect, waarin het Plato’s grot-concept bevraagd wordt en het determinisme gecompliceerd. En er komt nog een hele zwik andere filosofen en concepten langs, die vaak haaks staan op elkaar. De sequels zijn slordig en niet zo doortimmerd als het origineel, maar dat is geen weeffout maar een pluspunt. Want waar The Matrix een basisintroductie filosofie is, daar voelen de sequels als een echte filosofieklas: vol meningen en concepten die over elkaar heen buitelen en een viering van de prachtige chaos die dat oplevert. 

Vernieuwende actie

Als The Matrix één wapenfeit naar voren mag schuiven om zijn status als klassieker te bezegelen is het de actie. Bullet-time, de wire-fu-gevechten, het staat nog steeds als een huis. Maar tegelijkertijd zijn het technieken die gemeengoed zijn geworden, dunnetjes overgedaan door mindere talenten als Zack Snyder. Ondertussen hebben de Wachowski’s nog een aantal actiescènes gemaakt die qua innovatie en kunde heel dicht in de buurt komen van The Matrix, maar die géén klassieke status hebben gekregen. Zo is de snelwegscène in The Matrix Reloaded een knap staaltje werk. Maar ook de eerste grote actiescène in Jupiter Ascending, die zich afspeelt in de lucht boven Chicago, is waanzinnig en innovatief: het is een zwaartekracht-tartend spektakel, volledig geschoten in de ochtendschemer. Iedereen die weet welke problemen zoiets op kan leveren bij het filmen ziet wat een ontzettende tour de force die scène is. Maar de meest innovatieve film qua actie van de Wachowski’s? Speed Racer. Een film met race-scènes waarin auto’s gebruikt worden als afbakening in een splitscreen-shots. Een film die CGI niet gebruikt voor realisme, maar om een werkelijk bizarre, kleurrijke beeldenstroom te maken. Wie let op het samensmelten van montage, CGI en actie in die film kan niet anders dan onder de indruk zijn. Het is een uiterst kinetische film, die een herwaardering verdient. 

De literaire verwijzingen

Er zit een sloot aan religieuze verwijzingen in The Matrix, van de messiaanse allegorie tot de namen van de schepen (Nebuchadnezzar) tot de naam van de uitverkoren stad (Zion). En er zijn tientallen verwijzingen naar andere literaire klassiekers, waaronder natuurlijk Alice’s Adventures in Wonderland. Maar het zijn ook een beetje arbitraire vernoemingen, die nergens in het verhaal echt uitgediept worden. Jupiter Ascending doet hetzelfde, met personages vernoemd naar gnostische goden (Abrasax is een verwijzing naar de gnostische god Abraxas), bijbelpersonages (Balem), Romeinse keizers (Titus), en Egyptische (Ibis) en Hindoestaanse goden (Nesh is een verwijzing naar Ganesha). Hier is echter deel van het verhaal dat deze onsterfelijke alienrassen allemaal de aarde hebben bezocht en de geschiedenis beïnvloed. Denk aan Erich von Danikens Chariots of the Gods, maar dan met een redelijk dikke campy knipoog. Het voelt allemaal minder serieus dan in The Matrix, maar tegelijkertijd ook meer doordacht. 

Menselijke brandstof

Het meest terugkerende thema in het oeuvre van de Wachowski’s is kannibalisme, of de mens als brandstof voor de schurken. Dit is natuurlijk expliciet aanwezig in The Matrix, met de embryo-achtige menselijke batterijen die de machines voeden. Maar het keert ook terug in drie verhalen in Cloud Atlas, toevalligerwijs juist de drie die geregisseerd zijn door de Wachowski’s (de segmenten Pacific Islands, 1849; Neo Seoul, 2144 en Big Isle, 106 winters after The Fall (2321)) en niet door Tom Tykwer. Tevens speelt het een kleinere rol in Sense8, waarbij de Sensates dreigen misbruikt te worden voor biologische experimenten. En het thema krijgt een hoofdrol in Jupiter Ascending, waarin alle levende wezens op de aarde brandstof zijn voor een ras van aliens. Het is interessant dat de Wachowski’s juist dit thema constant herkauwen en hergebruiken. Je zou het bijna een vorm van zelf-kannibalisme kunnen noemen, wat wel zo toepasselijk is. 

De familie als hoeksteen

In The Matrix wordt een beetje gehint dat de crew van de Nebuchadnezzar fungeert als Neo’s nieuwe familie. Het sluit aan bij de ervaring van heel veel LHBTI-mensen, die tijdens de ontdekking van hun identiteit hulp krijgen van een zelfgekozen familie. Een band die belangrijker is dan de biologische band met de oorspronkelijke familieleden, die vaak eerst moeizaam reageren. Dit thema wordt explicieter gemaakt in Sense8, waarin dit de ervaring van transvrouw Nomi en de homoseksuele Lito is, die soelaas vinden bij de andere zeven hoofdpersonen. Familiebanden spelen ook expliciet een rol in Speed Racer en Jupiter Ascending: laatstgenoemde kent zowel een positieve als negatieve biologische familie voor hoofdpersoon Jupiter. En de Matrix-sequels maken van de hele stad Zion min of meer één grote familie. Een opvallend diverse en kleurrijke familie, want negentig procent van de figuranten is Aziatisch of zwart, en wie goed oplet ziet ook een aantal homoseksuele koppels. Het versterkt het thema dat terugkomt in alle Wachowksi-films: dat je familie de groep mensen is die je door dik en dun steunt en dat gemarginaliseerde mensen voor elkaar op moeten én kunnen komen.