Downsizing

Aan het einde van Downsizing moet Paul Safranek (Matt Damon) een keuze maken. Hij betoogt dat al het voorgaande heeft geleid tot die keuze. Dat voorgaande was vooral een reeks van gemiste kansen. Maar dat, zo stelt Paul, had dus allemaal een doel. De films van Alexander Payne zijn grillig en personages slagen zelden in de ambities die ze zichzelf stellen. En nee, het leven leidt niet tot zo’n punt waarin alles samenkomt en zin krijgt. Het leven is een aaneenschakeling van rommelig gedoe, gevolgd door nog meer rommelig gedoe.

Paul Safranek is dan ook een typisch Payne-personage. Zo iemand in de middenmoot, altijd op de rand van teleurstelling. Die op een schoolreünie vertelt dat hij ergotherapeut is en daaraan toevoegt dat hij eigenlijk chirurg had willen worden. Op die reünie zijn ook Dave en Carol, die zich hebben laten verkleinen, een in Noorwegen uitgevonden procedure die het mogelijk maakt om jezelf te laten reduceren tot een lengte van pakweg vijftien centimeter. Het moet het grootste probleem wat de mensheid bedreigt oplossen: overbevolking.

Toch is het (uiteraard zou ik bijna zeggen) niet het lot van de mensheid of de wereld dat Paul en zijn vrouw Audrey (Kristen Wiig) overtuigt om de procedure ook te ondergaan, maar de financiële voordelen. De cellulaire reductie leidt tot een exponentiële waardevermeerdering van geld. Middenklassers kunnen met gemak een droomvilla betalen in een van de miniatuurdorpen die wereldwijd uit de grond schieten. Zoals het door het echtpaar uitverkozen Leisureland, dat niet voor niets een beetje klinkt als Disneyland. Het is een enclave van kitscherigheid.

Er wordt veel tijd uitgetrokken voor het neerzetten van die wereld en ook de verkleinprocedure, waarbij veel aandacht is besteedt aan de details. Een leuke vondst is bijvoorbeeld het keepsake-doosje waarin Paul en Audrey hun waardevolste bezittingen stoppen, zoals hun trouwringen. De vreemde vorm van het doosje wordt later verklaard wanneer het in de verkleinwereld een oplegger van een vrachtwagen blijkt. En de verkleinprocedure wordt, door het camerawerk van Phedon Papamichael en de walsmuziek, als een dans in beeld gebracht. De toon, de humor, de overdrijving; alles lijkt erop te wijzen dat Downsizing een sociale satire gaat zijn.

Maar na die zo nauwkeurige opbouw, zwenkt de film halverwege een onverwachte richting op, ingezet door een ontmoeting van Paul met zijn nieuwe bovenbuurman Dušan (Christoph Waltz), die extravagante feestjes houdt in zijn appartement, inclusief dreunende muziek en excentrieke beste vriend Konrad (de legendarische Udo Kier), maar meer nog door zijn ontmoeting met schoonmaakster Ngoc Lan Tran (Hong Chau), die de volgende ochtend het appartement komt opruimen. Wat dan volgt is een groot deel van de film waarin de verkleining praktisch geen rol meer speelt. En dat is frustrerend. Wie reacties leest en hoort op de film, komt dan ook een hoop woede tegen over de richting die de film inslaat.

Ook dat lijkt inmiddels te kleven aan het werk van Payne, die  – bedoeld of niet – zijn publiek vaak tegen de haren in strijkt. Of het nu was met het casten van de door zijn intensiteit groot geworden acteur Bruce Dern als verwarde oude man in Nebraska of zoals hier in Downsizing een fascinerende premisse opzetten en daar vervolgens heel weinig mee doen. Dat is tegelijk precies het punt wat Payne en coscenarist Jim Taylor maken: op wat voor schaal de mens ook leeft, de mens zelf verandert niet. De verkleining zet hoogstens de verhoudingen nog eens op scherp. Want ook de luie rijkdom die zo welig tiert in Leisureland wordt gestut door armoede. Verdrongen naar de onzichtbaarheid net buiten de muren.

Maar als je je publiek op zo’n manier een bot voorhoudt en dat bot plots vervangt door iets anders, dan moet dat een verdomd sterk alternatief zijn. En dat is waar Downsizing tekortschiet. De kabbelende toon en het meanderende ritme sluiten niet aan bij de radicaliteit van de koerswijziging en aan het einde slaat de film nogmaals een nieuwe richting in en wordt de verkleining plots wel weer relevant, waarmee dus zelfs die radicaliteit weer wordt ondermijnd. En zo voelt Downsizing toch vooral als een, jawel, gemiste kans.

Downsizing draait vanaf 24 januari in de Nederlandse bioscoop.