IFFR postcard #4: Retromania

De hang naar oude media en technologie lijkt sterker te zijn dan ooit en dat is ook te merken in wat films op het IFFR. Het festival had naast documentaires over vergeten videokunstenaars en verzamelaars van analoge media ook films die gefascineerd waren door de ongrijpbare verleidelijkheid van retro.

In VHYes van Jack Henry Robbins is tiener Ralph iets te enthousiast aan het filmen met de VHS-camera van zijn vader. De film speelt zich af in de jaren tachtig en het apparaat is het summum van moderne technologie. En zo legt Ralph van alles op VHS vast zoals geintjes die hij met zijn beste vriend uithaalt of vragen die hij aan zijn moeder stelt. Als hij ontdekt dat hij ook tv-programma’s kan opnemen als hij de camera aansluit op de televisie ontstaat er een vreemde collage van fragmenten die elkaar opvolgen. 

VHYes is liefdevol opgenomen met VHS-camera’s bekende Robbins tijdens een Q&A na een vertoning. Dat was niet makkelijk. Hij had zo’n negen camera’s tot zijn beschikking die elk ook hun eigen willetje hadden. Toch is het resultaat overtuigend en grappig. VHYes heeft een losse structuur die lijkt alsof je aan het zappen bent. Deze ‘toevallige’ montage is een afspiegeling van Ralphs jeugdige nieuwsgierigheid voor programma’s en gebeurtenissen. Van de avonturen die hij met zijn beste vriend beleeft tot programma’s zoals Painting with Joan die ongewoon advies geeft over hoe je het beste kunt schilderen à la Bob Ross. 

Robbins en zijn crew hebben ongetwijfeld veel plezier gehad in het persifleren van oude pornofilms, infomercials en huiskameroptredens. De VHS-esthetiek van de film zie je ook terug in de komische en humoristische filmpjes die op de zender Adult Swim te zien zijn zoals Too Many Cooks of Live at the Necropolis: Lords of Synth. VHYes is het grotere vervolg op wat korte films die Robbins eerder maakte in dezelfde stijl, maar gelukkig gaat de film geleidelijk verder dan alleen maar een gimmicky sketch. De losse structuur van verhalen die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken hebben komen gaandeweg meer bij elkaar. De film zegt ook iets over hoe wij media gebruiken om onze levens vast te leggen en herinneringen te bewaren. De nostalgie die wij hebben bij het terugzien van oude VHS-beelden is op het eerste gezicht nostalgisch. Robbins laat gaandeweg wat meer complexiteit in zijn verhaal doorsijpelen als ook duidelijk wordt dat Ralphs ouders relatieproblemen hebben. Robbins’ bewijst met zijn film dat hij de VHS-look overtuigend weet te vangen en een oprechte liefde heeft voor het format dat nu verouderd is.

Robbins staat niet alleen in zijn fascinatie voor oude media. In Jens Meurers vermakelijke documentaire An Impossible Project wordt de Oostenrijkse Florian ‘Doc’ Kaps gevolgd die houdt van alles wat analoog, mechanisch en verouderd is. Vanuit die liefde besluit hij de fabriek in Enschede te kopen waar ooit Polaroid film werd gemaakt. Hij denkt dat er weer een markt is voor de nostalgische look van de instantfoto’s. In een tijd waarin je gelijk een foto kunt maken is er volgens hem een verlangen naar een oude manier van fotograferen waar je zorgvuldig het juiste moment moet kiezen. 

Kaps is een persoon waar je makkelijk sympathie voor hebt. Excentriek, gepassioneerd en met een subtiel gevoel voor humor en zelfspot. De film maakt ook een interessante ontwikkeling door als we Kaps volgen in het verwezenlijken van zijn droom. Zakelijke problemen zijn onvermijdelijk als blijkt dat het best wel duur is om goede polaroid film te maken dat ook nog eens een van de moeilijkste soorten film is om te produceren. Er ontstaat geleidelijk een dynamiek tussen Kaps en een jonge zakenman die ook wel iets ziet in de polaroid revival. Waar zij eerst nog samenwerken ontstaat er een kloof tussen Kaps de dromer en zijn meer commercieel georiënteerde business partner die een manier zoekt om er ook veel geld mee te verdienen.

An Impossible Project is vooral door Kaps een inspirerende documentaire en gaat naast polaroid ook over andere oude media zoals vinylplaten en ambachtelijk drukwerk. Kaps heeft in Wenen een winkel en café waar je al die oude apparaten en media in werkende staat kunt bewonderen. Het enige wat de documentaire wat ongenuanceerd maakt is de onkritische positieve toon die doorklinkt over oude media. Het analoge wordt gezien als iets waar mensen onbewust naar verlangen in een tijd waarin het digitale alles overheerst. Toch zit er ook een sluw businessmodel achter wat wel blijkt uit een investeerder die wel iets ziet in Kaps’ projecten omdat het voor hem de nieuwe luxeproducten zijn. Dat doet iets af aan de wijze waarop analoge media vroeger voor iedereen waren. De zoektocht naar het authentieke om zo te vluchten uit het nu is daarmee vooral weggelegd voor mensen met veel tijd en geld. 

Van polaroid gaan we naar analoge video in Hrafnhildur Gunnarsdóttirs The Vasulka Effect. Een portret van twee bejaarde multimedia kunstenaars die worden gezien als pioniers op het gebied van de videokunst. De IJslandse Steina en de Tsjechische Woody Vasulka ontmoetten elkaar in Praag tijdens de jaren zestig. Ze waren actief in de film, muziek en beeldende kunst en ontdekten zo het medium video dat destijds nog in de kinderschoenen stond. Ze filmden bizarre performances en ontwikkelden verschillende manieren om het medium te bewerken. Toen ze naar New York verhuisden zouden ze een prominente rol innemen binnen allerlei kunstenaarscollectieven. Ze werkten samen met Nam June Paik en vormden een deel van Andy Warhols entourage. Ook zouden ze belangrijk zijn als inspiratiebron voor beginnende kunstenaars die met video zouden werken.

Wegens de relatieve onbekendheid van het tweetal is het niet verwonderlijke dat Gunnarsdóttirs documentaire erg hagiografisch is. De Vasulka’s worden gepresenteerd als pioniers en onvermoeibare kunstenaars die nog steeds actief zijn met hun video-installaties en projecten. Het belang van het werk is niet altijd even duidelijk uit de films die worden vertoond. We zien dan vooral wat naakte mensen dansen terwijl een voice-over vertelt over hoeveel lsd er toen gebruikt werd. De Vasulka’s namen destijds wel veel op waardoor je door hun registraties even in een tijdcapsule zit naar de wilde jaren zestig compleet met optredens van Jimi Hendrix en Jethro Tull. 

Hoe de relatie tussen Steina en Woody verder is wordt niet echt uitgediept en de film laat vooral zien hoe het bejaarde echtpaar weer in de schijnwerpers komt te staan. Wat overzichtstentoonstellingen in toonaangevende instellingen en op hippe kunstbeurzen zorgen ervoor dat het duo weer een respectabele plek krijgt binnen de moderne kunstgeschiedenis. Je gunt het ze wel na hun ijverige carrières in de underground, maar de film is minder pakkend dan Cutie and the Boxer waarin er meer wordt ingegaan op de soms confronterende dynamiek tussen twee oude kunstenaars die al lang leven en werk met elkaar delen. Daarmee is The Vasulka Effect vooral een informatieve film en een lovend portret van twee creatieve zielen die weer herontdekt zijn.