Het voorval

In Het voorval is iets vreemds gaande. De film laat zich, net als Armando zelf, niet kennen. Je zou kunnen zeggen dat hij daardoor juist een geslaagd portret is, maar hij is niet congruent. Zoals Armando niet het achterste van zijn tong laat zien, blijft de intentie van de makers in een grijs gebied. De kunstenaar lijkt je te wenken om zijn verhaal te vertellen, kom eens, nog een heel klein beetje dichter bij. Om vervolgens zachtjes te zeggen: dat heb ik allemaal in mijn boeken beschreven. Als Armando kan hij de verleider zijn die de toehoorder of kijker bespeelt, wat bij zijn kunstenaarschap paste. Maar in de documentaire lijkt het alsof er door de makers een keuze niet helemaal gemaakt is.

Het voorval is een documentaire over een terugkerend thema in het werk van de veelzijdige kunstenaar Armando. Jeugdherinneringen, trauma, literatuur en schilderkunst volgen elkaar snel op in dit portret van een man die zeer productief was. Het motief van zijn werk was opgroeien tijdens de Tweede Wereldoorlog, ook de malaise van de mens en het landschap als houder van herinneringen speelden een grote rol in zijn oeuvre. Geboren in Amsterdam in 1929 is hij met zijn gezin naar Amersfoort vertrokken, waar hij de meeste inspiratie opdeed voor zijn latere creatieve leven. Na de oorlog was hij werkzaam als beeldend kunstenaar, schrijver, muzikant en bokser. Hij zette zichzelf neer als schoffie, maker en knecht (in de serie Herenleed). In juli 2018 is hij in zijn woonplaats Potsdam overleden.

Filmmakers Sjors Swierstra en Roelof Jan Minneboo hebben de kunstenaar de laatste twee jaar van zijn leven gevolgd. De documentaire bestaat onder andere uit archiefmateriaal van een jonge Armando tijdens interviews, de oudere kunstenaar aan het werk in zijn atelier en het voorval dat nagespeeld wordt. Dit voorval bestaat uit een ontmoeting tussen een Nederlandse jongen en een Duitse soldaat tijdens de Tweede Wereldoorlog met een slechte afloop. In verschillende werken van Armando komt deze gebeurtenis terug.

We zien Armando tijdens het maakproces, in een galerie of oud archiefmateriaal van hem. En we zien een informeel gesprek tussen de makers en de kunstenaar waar de vraag gesteld wordt ‘was u de jongen in dat bos met die soldaat?’ En die vraag voelt misplaatst, wellicht omdat die zo open en bloot gesteld wordt, in het harde daglicht. Met een geur van sensatiebelustheid. Hierbij staat het licht vol op Armando’s gezicht, alsof hij de ondervraagde geworden is. Het is een verwijzing naar hoe daders en slachtoffers inwisselbaar zijn, het is net hoe het kwartje valt. Een onderwerp dat herhaaldelijk terug komt in het werk van de kunstenaar. De verwarring die hier ontstaat is dat het niet meer duidelijk is wie de maker en wie het onderwerp is. Herinneringen zijn niet feitelijk, kunst is niet feitelijk. Om een quote van Nietzsche aan te halen die Armando herhaaldelijk gebruikte: ‘Wir haben die Kunst, damit wir nicht an der Wahrheit zugrunde gehen’. En soms is een schilderij werkelijker dan een gebeurtenis.

De makers hebben zich op de gebeurtenis in het bos gericht. Zo krijgen we een beeld van een serieuze man, een man die voor zijn verzameling wapens staat, een interview met hem waar het over dat ene moment gaat. Een lange, knappe man die zich niet kennen laat, waar alles bij op het scherpst van de snede staat. Bokser, schrijver, schilder, muzikant, dichter. Zijn werk spreekt voor zichzelf. Wat dat betreft is de documentaire geslaagd in de zin dat die lijnen (van literair werk en schilderkunst) bij elkaar gebracht zijn, en om te zien waar het begrip ‘een schuldig landschap’ vandaan komt. Er zitten mooie scenes in, bijvoorbeeld wanneer Armando het over ‘de knarsende lijn heeft’, gebogen met een potlood in de hand over een vel papier. Daar lijkt hij meer in zijn element, wanneer er terloops een zinnetje of een beschouwing loskomt, dan in een doelmatig gesprek. Het archiefmateriaal is veelzijdig en laat de kunstenaar door de jaren heen zien, hij was blijvend weerspannig. Een andere aardige scene is wanneer de oude Armando een portret laat schieten, deze scene is versneden met foto’s die eerder van hem gemaakt zijn, een jonge man die zijn getrainde armen toont, omringt door halters. Wanneer de fotograaf vraagt of Armando een gewicht voor de foto wil heffen weigert hij resoluut.

Een deel van de documentaire is de verfilming van het Voorval, waar een jongen en een soldaat elkaar ontmoeten in het Amersfoortse bos waar Armando opgegroeid is. Deze reconstructie, of verfilming, geeft een vervreemdend effect. Is het bedoeld als kunst? Of als een weergave van een misdaad? En hoe verhoudt zich dat tot het werk van Armando, is deze vertelling dan een onderdeel van zijn werk geworden of staat het daar los van, als een interpretatie van de makers van deze documentaire? Wie was de maker van deze film? Feit, fictie, documentaire, letterlijke vertaling van een schilderij, gedicht, verhaal. Het loopt allemaal door elkaar heen. Maar dat is natuurlijk hoe Armando wilde dat zijn oeuvre gezien zou worden, als een Gesamtkunstwerk, waar van de bron in dat schuldige landschap lag.