De gedateerde satire van De luizenmoeder

Het zal nog lang een van de meest besproken Nederlandse televisiemomenten blijven: de scène uit De luizenmoeder waarin bezorgde vader Karel een Marokkaanse vader tegen de grond werkt, omdat hij die aanziet voor een terrorist. Pas als zoontje Achmed huilend op zijn vader afkomt, beseft Karel wat hij gedaan heeft. Dat moment was de climax van de eerste aflevering van seizoen 2, afgelopen zondag op tv.

In het tweede seizoen van de Amerikaanse versie van The Office zit een scène waarin manager Michael Scott door het raam van zijn kantoor een man met een tulband op richting de ingang van het gebouw ziet lopen. Hij belt het alarmnummer, doet alle lichten op kantoor uit en zegt zijn werknemers niet te laten merken dat ze er zijn. De man met de tulband klopt aan. Volgende shot: talking head van Michael. ‘The IT tech guy and me… did not get off to a great start.’

In de volgende scène ontdekken we dat de vader Amir heet, en zegt hij op een bijeenkomst van ouders en leraren dat hij het fijn zou vinden als het incident bij de medezeggenschapsraad wordt ingelegd. Tot zover zijn bijdrage. Een echt personage wordt hij niet. Verreweg het beste moment van de aflevering is de reactie die Karel krijgt als hij zijn fout toegeeft: andere witte ouders zeggen dat ze dat heel knap vinden, en er komt een applaus op gang. Dát is scherpe satire. Maar waarom is het dan juf Ank die dat applaus smoort met de opmerking dat ze nog geen sorry gehoord heeft? Waarom wordt zij, na al haar racistische gedrag in het vorige seizoen en ook in deze aflevering, de heldin die de hypocrisie doorprikt? Nu was Ank altijd al inconsistent geschreven. Maar hier is het ook pijnlijk dat juist zij uiteindelijk triomfeert door op te komen voor de Marokkaanse personages waar de aflevering om draait, terwijl zij zelf nauwelijks een persoonlijkheid krijgen.

Dat is het probleem van dit soort satire. Je ziet het ook in bijvoorbeeld (het veel betere) Extras van Ricky Gervais en Stephen Merchant. Elke keer als er iemand in beeld komt die deel uitmaakt van een minderheid, weten we dat een van de vaste personages daar een onhandige opmerking over zal maken. Daar lachen we dan om, waarna het zwarte, Aziatische, homoseksuele of gehandicapte personage weer verdwijnt. Hoe vaak gebeurt het in De luizenmoeder dat Kenneth een belangrijke rol krijgt, zonder dat het daarbij over zijn zwarte huidskleur of homoseksuele geaardheid gaat?

Je kunt vooroordelen moeilijk belachelijk maken zonder ze te tonen. Wil je een grap maken over racisme tegen Marokkanen, is het logisch dat je racisme tegen Marokkanen laat zien. Maar het wordt wat dubieus (en inmiddels ook lui, vermoeiend en gedateerd) wanneer Marokkaanse personages uitsluitend voor dit doel ingezet worden. En wanneer van de kijker alleen identificatie verwacht wordt met de onbedoelde racist. In de jaren 2000 werden we bedolven onder dergelijke cringe comedy uit Engeland en Amerika. Aan het einde van dat decennium verschenen series als Community en Parks and Recreation, die soortgelijke grappen hadden, maar waarin de mensen van kleur uitgewerkte personages waren; niet enkel symbolen die verschijnen om aan witte mensen een grappig-ongemakkelijke reactie te ontlokken. Laten we hopen dat De luizenmoeder nog eens een islamitisch personage zal inzetten als meer dan een katalysator voor witte plaatsvervangende schaamte.