Complexe machtsverhoudingen in Instinct

Artikel bevat spoilers!

Vanuit het raam van haar hoge flatgebouw kijkt Nicoline (Carice van Houten) naar buiten. Daar ziet ze een meisje staan met een groep jongens om haar heen die aan haar lijken te trekken en te duwen. Nicoline gooit haar raam open en roept naar beneden dat ze van haar af moeten blijven. Ze krijgt een boze reactie – niet van de jongens, maar juist van het meisje, dat schreeuwt dat ze zich met haar eigen zaken moet bemoeien.

Nicoline is in Halina Reijns regiedebuut Instinct te vergelijken met dit meisje: al lijkt het erop alsof een man de macht over haar heeft, ook zij heeft geen behoefte aan redding. Dat is op zich een feministische boodschap, want als vrouw jezelf staande kunnen houden maakt je onafhankelijk en sterk. Maar zo simpel blijkt het niet te liggen, want zelfstandigheid maakt je niet altijd verstandig. Daarnaast kunnen je verlangens destructief zijn, waar bij Nicoline misbruik van wordt gemaakt. Kortom, in Instinct is de complexiteit van seksualiteit en machtsverhoudingen in onze maatschappij weerspiegeld.

Nicoline en Idris (Marwan Kenzari) draaien voortdurend om elkaar heen, trekken elkaar aan en stoten elkaar weer af. Zij is psycholoog in een gevangenis, waar hij opgesloten zit vanwege een zedendelict. Hij mag bijna op onbegeleid verlof omdat Nicoline’s collega’s vinden dat het steeds beter gaat met hem. Zij heeft er minder vertrouwen in en ziet dreiging in hem sluimeren, terwijl hij tegelijkertijd aantrekkingskracht op haar uitoefent.

De klassieke machtsverhoudingen van een man in een overheersende positie en een vrouw in een ondergeschikte positie gelden hier niet, omdat juist Nicoline zeggenschap heeft over het lot van Idris en of hij langer opgesloten blijft. Maar tegelijkertijd houdt hij de macht over haar doordat hij mysterieus, manipulatief en ondoorgrondelijk is. Zij wordt naar hem toegetrokken en riskeert daarmee haar professionaliteit. Dat is soms moeilijk te begrijpen, want wat wil zij nou precies? Wil ze haar collega’s ervan overtuigen dat hij gevaarlijk is of wil ze dat hij op verlof kan zodat ze elkaar buiten de gevangenismuren kunnen zien? Wil ze begeerd worden of wil ze hem op afstand houden?

Je hoopt dat je naar een krachtige heldin zit te kijken die het allemaal oplost, die doorheeft dat dit niet goed af gaat lopen. Die zichzelf niet in discutabele situaties plaatst, zoals alleen op het strand zijn met hem. De werkelijkheid blijkt ingewikkelder: Nicoline is geen rechtlijnig personage dat weloverwogen beslissingen maakt. Dat maakt haar realistisch, al had je liever gezien dat ze hem kon weerstaan en keuzes zou maken die goed zouden zijn voor haar.

Soms is sterk zijn ook hulp aanvaarden, omdat je het niet in je eentje opgelost krijgt. Maar wanneer Alex (Pieter Embrechts), een collega die vermoedt dat Idris haar bedreigt, hulp aanbiedt, weigert Nicole vastbesloten, haast agressief. Ze kan heus wel voor zichzelf zorgen, denkt hij nou echt dat elke vrouw een man nodig heeft?! Weer zo’n complexe scène: goed dat ze voor zichzelf (en voor vrouwen in het algemeen) opkomt, maar ondertussen verliest ze wel de grip op de situatie.

Idris windt haar steeds meer om zijn vinger en maakt zelfs toespelingen op wat er zal gaan gebeuren. Wist je dat heel veel vrouwen verkrachtingsfantasieën hebben, vraagt hij haar. Hij wekt de suggestie dat als het zo ver is, ze het zelf heeft uitgelokt. In de film wordt dat verder niet bevraagd, maar Idris heeft in zoverre gelijk dat verkrachtingsfantasieën veel voorkomen bij vrouwen, bij zo’n 31 tot 57%. Verklaringen kunnen zijn de wens om gewild te worden, masochisme, leven in een cultuur waarin mannen dominant zijn, enz. Maar ergens over fantaseren betekent zeker niet het daadwerkelijk willen. Zulke fantasieën tonen alleen aan dat onze seksualiteit gecompliceerd is en samenhangt met heersende ideeën over mannelijk- en vrouwelijkheid. Niemand vraagt erom misbruikt te worden.

De spanningen lopen ondertussen op, Nicoline en Idris zoeken elkaar steeds meer op. Binnen de muren van de gevangenis is dat nog enigszins veilig, met hulp dichtbij. Maar wanneer hij voor haar deur staat tijdens een van zijn verlofmiddagen bekruipt de angst je pas echt. Dan verdwijnt ook alle mogelijke onschuld uit Idris – wat er vervolgens gebeurt is duidelijk misbruik. Wanneer hij weggaat lijkt de situatie hopeloos voor Nicoline, want wat kan ze nu nog doen om zichzelf te redden?

Toch pakt ze de touwtjes in handen. Ze weet haarzelf en Idris in zo’n situatie te manoeuvreren dat de rest hem ziet voor wat hij is. Ze verleidt hem, hij trapt erin en ze hebben seks terwijl zij op het alarm drukt. Ze weet dat iedereen die dit schouwspel ziet, het zal interpreteren in haar voordeel, met hem als dader en haar als slachtoffer. Hij loopt in de val en zij heeft gewonnen.

De overwinning laat je echter niet achter met een goed gevoel. Ze heeft haar seksualiteit ingezet om zichzelf als slachtoffer af te schilderen en zichzelf zo te redden. Het leek er niet op dat ze een andere keus had – behalve hulp vragen bij anderen, maar dan had ze haar rol in het geheel moeten bekennen. Dit lijkt haar enige uitweg, al is het een bitter pad dat ze bewandelt. Ze mag dan gewonnen hebben, echt zegevieren doet ze niet.