Cine Expo: Andrei Tarkovsky – The Exhibition

Wie de tentoonstelling in Eye Filmmuseum over het oeuvre van de Russische beeldpoëet Andrej Tarkovski (1932-1986) voor het eerst betreedt, kan niet om een in grote letters op de muur geplakt citaat van de regisseur zelf heen:

There is no deeper, more mysterious and more critical mystery than the mystery of our existence.

Het is een uitspraak die zich uitstrekt naar het hoogst haalbare, maar elke waarheid die daar te vinden is op voorhand in raadsels hult. Hoe moet de mens dan nog zoeken? Andrei Tarkovsky – The Exhibition begint met woorden die het intellect buitenspel zetten. Ze kunnen alleen door beelden waargemaakt worden.

Op de vele filmdoeken die de tentoonstellingsruimte rijk is ontspinnen zich de zeven langspeelfilms van de kunstenaar, telkens in loops van ongeveer 25 minuten. Hoeveel doeken er naast elkaar geplaatst zijn verschilt per titel. Tarkovski’s doorbraak De jeugd van Ivan (1962) moet het nog met één scherm doen, maar in het hart van de tentoonstelling kijk je op een drieledig panorama naar Andrej Roeblov (1966) en Stalker (1979). De verschillende fragmenten zijn zorgvuldig geselecteerd en nodigen bezoekers uit hun eigen montage te voltooien. Het zicht op de legendarische slotscène van Stalker wedijvert zo met de mysterieuze zandduinen in de Zone uit diezelfde film, een gebied waar alle wensen van de mens werkelijkheid zouden worden. Wedijvert welteverstaan, want hoewel de tentoonstelling bij uitstek de rijkdom van het beeld viert, confronteert ze bezoekers impliciet ook met de beperkingen van hun zicht. Zittend voor meerdere schermen scheppen zij hun eigen associaties in de zee van beelden, maar het wordt zo een stuk lastiger om scènes te isoleren en als zodanig te begrijpen. Laat dat gegeven nu echter juist een van de pijlers zijn waarop het oeuvre van de maker rust. Voor Tarkovski oversteeg de emotie het intellect en was ze de sleutel tot een waarachtige filmervaring. Deze beeldengalerij heeft zo ook de potentie om een idee uit te dagen dat het oeuvre van Tarkovski voor velen heeft afgeschermd: Tarkovski, dat was toch die Rus met onbegrijpelijke films voor zelfbenoemde intellectuelen?

Zo ondergeschikt als het verhaal is in het oeuvre van de maker, zo verhalend en overzichtelijk is de tentoonstelling als geheel. Als bezoeker volg je de lijn van Tarkovski’s jonge jaren tot zijn latere werken, te weten Nostalghia (1983) en Het offer (1986). Iedere film heeft een eigen wandtekst met duiding en synopsis, een welkome handreiking voor diegenen die zich nog niet eerder in het compacte oeuvre van de Rus verdiepten. Vooral prijzenswaardig is de keuze om fragmenten uit Tarkovski’s boek Sculpting in Time (1986; in het Nederlands vertaald als De verzegelde tijd) te verwerken in de wandteksten en een prominente plaats te geven aan selecte quotes. Het is in dit kader anderzijds wel wat curieus dat de volledige wandtekst bij Stalker ingaat op de symbolische waarde van de vier elementen: juist in De verzegelde tijd ageert Tarkovski tegen een symbolische uitleg van zijn werk.

Andrei Tarkovsky – The Exhibtition in Eye Filmmuseum (Foto © Studio Hans Wildschut)

Exclusieve materialen vullen de vitrines rond de filmruimtes. Met dank aan het Andrei Tarkovsky International Institute (Florence, Italië) beschikt EYE onder andere over polaroidfoto’s die Tarkovski nam voor hij aan het begin van de jaren tachtig definitief naar Europa vertrok. Daarnaast zijn er brieven en telegrammen die getuigen van de warme band tussen de Russische maker en zijn collega-filmkunstenaars: onder meer Federico Fellini en Akira Kurosawa wensen hem persoonlijk beterschap als blijkt dat hij ziek is geworden. Een bijzonder hoogtepunt is een brief uit 1977 van de Italiaanse acteur Marcello Mastroianni (Otto e mezzo), die Tarkovski vraagt naar de mogelijkheden voor een samenwerking en zelfs een eigen scenario meestuurt. Dit soort tekenen van respect doen denken aan een eerdere EYE-tentoonstelling rond het werk van een enkele maker: ook Martin Scorsese – The Exhibition (2017) kende een aantal artefacten die lieten zien hoe vakmanschap en onderlinge genegenheid met elkaar samen kunnen hangen. Vakgenoten begrijpen onder meer hoe groot het offer kan zijn dat een kunstenaar moet brengen; uiteindelijk zijn zij misschien de enigen die écht begrijpen waarom de drie hoofdpersonen van Stalker zoveel moeite moeten doen om naar de Zone te kunnen vertrekken. Een tweetal tentoongestelde documenten laat zien welke tegenslagen Tarkovski zoal te verwerken kreeg toen hij in Estland bezig was met de opnamen van zijn magnum opus. Ze onderstrepen Tarkovski’s eigen kijk op de roeping van de kunstenaar: hij of zij is niet vrij, maar dient de mensen.

Andrei Tarkovsky: The Exhibition komt in een tijd waarin het westerse consumentisme geen plafond meer lijkt te kennen en waarin technologische ontwikkelingen de manier(en) waarop wij naar film kijken ingrijpend veranderen. Enkele quotes in EYE zijn krachtige deelgenoten in de haast profetische discussie die Tarkovski in het nawoord van De verzegelde tijd — door sommige critici gezien als zijn achtste werk — uitgebreider aansnijdt: wat zijn de belangrijkste tekenen en ontwikkelingen van deze tijd, en hoe weerhouden zij de mens ervan zich nog open te stellen voor spirituele (film-)ervaringen? Het antwoord op die vragen is aan de bezoekers, die door de wondermooie fragmenten in EYE hopelijk genoeg gemotiveerd worden om de haarscherpe filmrestauraties ook in hun geheel te gaan bekijken.