Cine Clip: de videoclips van Jonas Åkerlund

In mijn vrije tijd speur ik soms het internet af naar complottheorieën. Het kan me niet gek genoeg en dat gaat van Flat Earthers naar JFK-conspiracies, van lezen over het sektarische Räelisme tot sites over de Illuminati en reptillians. Ik geloof er allemaal niet in, maar kan wel genieten van de gedetailleerde gedachtegangen en rare sprongen die gemaakt worden op die sites. Ik zie wel een lichte overlap tussen het duiden van filmsymboliek en de fascinaties van complottheoretici. Bij beiden worden media door een bepaalde lens bekeken, en losse elementen geanalyseerd, en soms uit hun verband gerukt.

Maar waar filmanalyse voor mij toch vooral een semantisch spel is, een onderzoek naar het kracht van beeld, daar zie ik complottheorieën toch vaak als een soort verwrongen versie van eenzelfde analyses. Ze gaan vaak voorbij de meest voor de hand liggende duidingen, leggen verbanden die er niet zijn en zien de wereld dermate door één lens dat alles terugverwijst naar dat éne idee: de wereld wordt beheerst door schaduwpartijen die niet het beste met ons voor hebben. Kies zelf uw boeman.

In mijn fascinatie ben ik vooral gebiologeerd door één site, Vigilant Citizen, die werkelijk alle popcultuur beziet vanuit het idee dat de wereld beheerst zou worden door de Illuminati, een Joodse elite die iedereen op de wereld wil veranderen in homoseksuele transmensen en mensen hersenspoelen via de media en verborgen boodschappen. Homofobie, transfobie, seksisme en antisemitisme zijn bij complottheoretici nooit ver weg. Hoe op de foto gaan met één oog bedekt ervoor zorgt dat de wereld overgenomen gaat worden weet ik niet. Wat het einddoel van de Illuminati zou zijn wordt ook niet meteen duidelijk, maar de analyses zijn vaak smeuïg en onbedoeld hilarisch. Het gaat om een soort geperverteerde en van de pot gerukte versies van standaard filmanalyses, waarin de obsessies en paradepaardjes van de maker vaak de overhand nemen, boven meer voor de hand liggende analyses. Verwijzingen naar Mickey Mouse gaan in de wereld van Vigilant Citizen immers niet over commentaar op kapitalisme, maar zijn een symbool voor MK Ultra, en verwijzingen naar Alice in Wonderland staan uiteraard voor satanische hersenspoeling. Schaakborden? Illuminati. Egyptische mythologie? Illuminati. Vlinders? Illuminati. Kattenoortjes? Wat denk je zelf.

Het opvallendst is hoe vaak de clips van Jonas Åkerlund langskomen op de site. Nu is het ook zo dat Jonas Åkerlund, samen met Joseph Kahn en Francis Lawrence, zo’n beetje het beeld bepaalde van MTV eind jaren 90 en begin 2000. Elk uur kwam er wel een clip van een van deze namen langs. Maar het interessante is ook: ze hebben geen ongelijk als ze Jonas Åkerlund koppelen aan occultisme en satanisme. Deze link is in werkelijkheid alleen een stuk onschuldiger dan schaduworganisaties die de wereld willen overmeesteren.

De Zweedse regisseur Åkerlund is namelijk een groot liefhebber en kenner van de metalwereld, en alle occulte symboliek die dat met zich meebrengt. Hij begon als drummer voor de roemruchte metalband Bathory en maakte een opvallende carrièreswitch door clips te gaan regisseren voor de tandeloze zweedse popgroep Roxette. Daardoor kon hij een oeuvre opbouwen, waarin hij de carrière van Lady Gaga een nieuwe impuls gaf, enkele van de beste Beyoncé-clips regisseerde, de rechterhand werd van Madonna, en ook een vaste regisseur werd voor Ramsteinn en Metallica.

Hij brengt veel van die metal-invloeden naar zijn popvideo’s. De controversiële videoclip van Prodigy’s Smack My Bitch Up gold als zijn mainstream doorbraak en heeft een punky, hedonistische attitude die een grindcore-band niet had misstaan. Ook zijn videoclips voor Robin Williams (Sexed Up en Come Undone) zijn een stuk rauwer en explicieter dan je verwacht van de ex-Take That-zanger. Åkerlund voorziet een videoclip van Rihanna van doodshoofden en pentagrammen (Who’s that Chick) en brengt satanische swagger naar het meest poppy nummer van The Queens of the Stone Age, The Way You Used To Do.

Zijn kennis van occulte symboliek, esoterisme en religie zien we terug in bijvoorbeeld Beyoncé’s Hold Up, waarin zij te zien is als de Yoruba-godin Oshun, een riviergodin in een geel gewaad; Haunted, een spookhuisclip van dezelfde zangeres; Madonna’s avondvullende documentaire I’m Going to Tell You A Secret, een ode aan haar interesse in Kaballah; en de clip van Kesha’s Praying, die hindoeïsme, christendom en andere vormen van esoterisme op één hoopvolle hoop gooit. En vergeet niet Fergie’s A Little Work, het soort van high gothic katholieke en occulte camp-clip waar Ken Russell een puntje aan zou kunnen zuigen. Expliciet christelijk in symboliek zijn dan weer de video’s die Åkerlund maakte voor U2.

Maar je kunt ook een pleidooi maken voor Åkerlund als moralist. Veel van zijn clips zijn expliciet anti-drugs, anti-alcohol en anti-hedonisme, terwijl hij wel in het afbeelden van dit gedrag zwelgt. Pinks Sober, Robbie Williams’ Come Undone en The Prodigy’s Smack My Bitch Up zijn allemaal clips waarin de kater na een bacchanaal een rol speelt. En Try, Try, Try van The Smashing Pumpkins, Turn the Page van Metallica en Óveðu van Sigur Rós zijn nog veel explicieter in hun moraliserende standpunt en zouden allen dienst kunnen doen als SIRE-campagne.

De belangrijkste reden voor Åkerlund om de clips te maken die hij maakt lijkt het creëren van een coole look te zijn. Dat sites als de Vigilant Citizen alle losse symbolische shots gebruiken als bewijs voor Åkerlunds duistere tendensen is leuk en aardig, maar op de meet genomen zijn veel van zijn videoclips veredelde mode-shoots, waarbij de artiest zo glamoureus mogelijk in beeld gebracht moet worden. Tekenend zijn de clips voor Lady Gaga, door Vigilant Citizen gezien als verkapte wervingspotjes voor de vrijmetselarij. Wie de clip van Telephone kijkt ziet echter vooral zevenhonderdduizend verwijzingen naar science fiction-films (let op de teksten die voorbij scrollen in beeld), women in prison-vehikels, allerhande cultfilms en de werken van Tarantino. Geen idee wat het beeld van Beyoncé en Lady Gaga in de Pussy Wagon uit Kill Bill zou zeggen over een New World Order; ik meen vooral dat Åkerlund het beeld gebruikt om een gevoel van iconische en ironische girl power op te roepen. Åkerlund heeft niet echt een eenduidig doel in zijn video’s, behalve krachtige iconografie. Hij is, in de beste zin van het woord, een poser: alles is image en imago, alles is effect-bejag, maar het werkt verdomde goed.

Zijn nieuwste film Lords of Chaos blijkt daarom een soort sleutelwerk: het gaat over moorden in de Noorse Black Metal-scene, waarbij jonge muzikanten elkaar proberen te overtroeven in wie het grimmigst en meest satanisch is. Er wordt gesproken over het verschil tussen posers versus true black metal, lees: zij die casual naar metal luisteren, en zij die verknipte daden uitvoeren omdat dat stoer is. Mayhem-oprichter Euronymous (Rory Culkin) begint het hardcore metal-gedrag als spel. Hij draagt zogenaamd stukjes schedel van zijn door suïcide overleden bandmaat Dead (Jack Kilmer) om zijn nek, maar dit blijken later gewoon stukjes varkensschedel. Maar door acties als deze spoort hij nieuw bandlid Varg Vikernes (Emory Cohen), die hij eerder een poser noemde, aan om steeds verder te gaan in crimineel gedrag.

Uiteindelijk zijn de gevolgen onder andere een homofobe moord gepleegd door bandlid Faust (Valter Skarsgard), een aantal verbrandde kerken door Varg én de dood van Euronymous zelf. Omdat Euronymous in een staaltje dronken machismo opschept dat hij Varg om wil brengen, en op welke manier, vertrouwt Varg hem niet zodra hij de black metal-levensstijl wil verlaten. Hij vermoordt Euronymous in een vlaag van paranoia, waarbij hij de opgeklopte bravoure van Euronymous veel te serieus neemt. Het blijkt dat de hele strijd tussen posers en true black metal er voor zorgt dat een spelletje in satanische symboliek danig uit de hand loopt.

Åkerlund lijkt zelf het gedrag afwisselend vermakelijk, sneu en verknipt te vinden, maar het is in het verloop van de film te merken dat hij vooral de gevaren wil laten zien van het te serieus nemen van een amusant toneelstukje. De clips van Åkerlund zijn ook toneelstukjes: theatraal, vol pentagrammen en boemannen, occulte en esoterische invloeden, maar ze zijn ook speels. Als je ze te serieus neemt, zoals in het geval van complottheoristen, die Illuminati achter elke hoek zoeken, is er de kans dat ze negatieve gevolgen hebben in de echte wereld. Het zal niet de laatste keer zijn dat een paranoïde complottheorist radicaliseert met doden tot gevolg. Vraag het Euronymous maar.