AFFR 2018 – Kun je geluk bouwen?

Van 10 tot en met 14 oktober jl. vond in filmtheater LantarenVenster het 10e Architectuur Film Festival Rotterdam (AFFR) plaats. Thema van deze jubileum-editie was ‘Building Happiness’, gericht op de vraag hoe architectuur bijdraagt aan geluk en waarin talrijke films over utopische projecten op het gebied van architectuur en stedenbouw de revue passeerden.

Imagine spacious landscaped highways…. Giant roads (…) pass public service stations (…), expanded to include all kinds of service and comfort. They unite and separate – separate and unite the series of diversified units, the farm units, the factory units, the roadside markets, the garden schools, the dwelling places (each on its acre of individually adorned and cultivated ground), the places for pleasure and leisure. All of these units so arranged and so integrated that each citizen of the future will have all forms of production, distribution, self improvement, enjoyment, within a radius of a hundred and fifty miles of his home now easily and speedily available by means of his car or plane. This integral whole composes the great city that I see embracing all of this country– the Broadacre City of tomorrow. Frank Lloyd Wright, The disappearing city (1932).

Bovenstaand citaat is afkomstig van Frank Lloyd Wright (1867-1959), één van de grootste Amerikaanse architecten. Reeds aan het begin van de vorige eeuw richtte Wright zich op de ontwikkeling van de stad van de toekomst (‘Broadacre City’ – zo genoemd naar de hectare grond die ieder in de stad woonachtig gezin zou worden toegewezen). Wright voorzag het verdwijnen van de vastomlijnde, negentiende eeuwse stad met een duidelijke scheiding tussen centrum, woonwijken en industriegebieden. In plaats daarvan zou een diverser en over een groter oppervlak verspreid stedelijk gebied ontstaan, verbonden door een ultramodern wegen- en servicenetwerk.

Moderne technologie zou in deze moderne stad zorgen voor betere en snellere communicatie- en transportmogelijkheden. Radio- en telecomverbindingen zouden het contact tussen burgers makkelijker maken en, zo voorspelde Wright, deze burgers zouden zich in en buiten de moderne stad verplaatsen via (elektrische!) auto’s, helikopters en vliegtuigen. In de stad van de toekomst zouden de inwoners zich dus net zo snel en makkelijk door de lucht verplaatsen als over het land, hetgeen filevorming zou tegengaan. Broadacre City zou een toonbeeld worden van maakbaar geluk in een egalitaire samenleving; een utopisch experiment waarin nieuwe technologische mogelijkheden en stedenbouwkundige ontwikkelingen hand in hand gaan met gelijkheid, ruimtelijkheid en leefbaarheid. Wrights utopische project was vooral bedoeld als extrapolatie vanuit de toenmalige stedenbouwkundige realiteit, en als richtsnoer voor latere steden. Mede daarom is Broadacre City nooit gerealiseerd, maar huidige moderne metropolen zoals Los Angeles, Londen, Berlijn, Shanghai en Lagos dragen allemaal delen van Broadacre City’s erfenis in zich.

De film waarmee het AFFR op 10 oktober opende, Chad Freidrichs’ documentaire The Experimental City (2017), sloot thematisch aan bij Wright’s utopische urbanisatie-ideeën. Freidrichs’ film handelde over het grootse, volgens sommigen megalomane, plan om in de jaren zestig van de vorige eeuw op het platteland van Minnesota de stad van de toekomst te bouwen. Deze ‘Minnesota Experimental City’ (MXC) was opgezet als stedelijk laboratorium om ontwikkelingen op architectuur-, transport-, communicatie- en werkgebied in een bestaande setting te testen. De MXC was het geesteskind van wetenschapper en uitvinder Athelstan Spilhaus, en grote namen zoals ontwerper Buckminster Fuller waren aan het project verbonden. Fuller, ontwerper van de geodetische koepel, een bolvormige zelfdragende constructie, werd aangetrokken om een soortgelijke koepel te ontwerpen die de landelijk gelegen experimentele stad moest overspannen.

De MXC zorgde destijds voor veel controverse. De inwoners van de rurale streek in Minnesota waar de stad gepland was vreesden voor milieu- en horizonvervuiling, en verzetten zich hevig tegen de komst van de stad. Daarnaast zorgde het bestuurlijke top-down model, waarbij beslissingen door hogerhand genomen werden met een minimum aan inspraak van de burgers voor veel wrevel. In 1974 zou de eerste spade voor de MXC de grond in gaan, waarna in 1984 de stad gerealiseerd had moeten zijn. Helaas strandde het project al in 1967 als gevolg van burgerlijk verzet, bestuurlijke onenigheid, het wegvallen van politieke steun en een gebrek aan fondsen.

Gezien het feit dat Frank Lloyd Wright zich tevens als stedelijk ontwikkelaar ontpopte, is het toepasselijk dat één van de documentaires op het AFFR gewijd was aan leven en werk van de beroemde architect. In Frank Lloyd Wright: The Man Who Built America (2017) bezoekt de Welshe architect Jonathan Adams een aantal van de bekendste bouwwerken van Wright zoals het Johnson Wax Building in Racine, Wisconsin, het Fallingwater House in Bear Run, Pennsylvania en het Solomon R. Guggenheim Museum in New York. Adams plaatst deze en andere bouwwerken van Wright in de context van diens organische architectuur, gericht op de harmonie tussen een gebouw en de omringende omgeving.

Zo liet Wright zijn woon- en werkplaats Taliesin (Welsh voor ‘Lichtende Kam’, daar Wright’s voorouders oorspronkelijk uit Wales kwamen) in Wisconsin bouwen bovenop een heuvelrug. De door horizontale lijnen en breed uitwaaierende daken gekenmerkte villa gaat onopvallend in het landschap op, en vormt zo een completering en aanvulling hiervan. Verder liet Wright zijn huis optrekken uit lokaal gedolven kalksteen en gekapt hout, en gebruikte hij zand uit de nabij gelegen Wisconsin River voor het bepleisteren van de muren. Op deze wijze vormden natuurlijke, lokale bouwmaterialen de basis voor Taliesin, en werd het een uitvloeisel van de omgeving in plaats van een onnatuurlijke entiteit.

Ook de documentaire The Ship (2018) van de Nederlandse documentairefilmer Wilma Kuijvenhoven was het bekijken meer dan waard. Deze film richtte zich op de recente renovatie van het door de Nederlandse architect Michel de Klerk ontworpen bouwwerk Het Schip (1917) voor de woningbouwvereniging Eigen Haard in Amsterdam. Dit vroege en flamboyante voorbeeld van sociale woningbouw in een expressionistische stijl was bedoeld om toenmalige arbeiders huisvesting te bieden die ruim, licht, comfortabel en gezond was. De renovatie van het project stelde gemeente, architecten en bewoners voor de taak de integriteit en schoonheid van het originele ontwerp te herstellen – een complexe, langdurige en uiteindelijk succesvolle operatie.

Kritische documentaires over de invloed van stedenbouwkundige ontwikkelingen op de samenleving voerden de boventoon op deze tiende editie van het AFFR. Naast genoemde documentaires waren er tevens workshops en lezingen met tal van voorbeelden van utopische architectuur in de praktijk. Ook was er een terugblik op het AFFR-filmaanbod van de afgelopen tien jaar, en was er een speciale editie van het nieuwe filmprogramma De kijk van Koolhoven gewijd aan de wisselwerking tussen (speel)film en architectuur, met na afloop een vertoning van Terry Gilliams kafkaëske, dystopisch/komische speelfilm Brazil (1985).

AFFR’s volgende editie vind in 2019 plaats, een uitgelezen moment om de voorspellende waarde van Ridley Scott’s meesterlijke sciencefictiondystopie Blade runner (1982), die zich in dat jaar afspeelt, te toetsen aan de huidige architectonische en stedenbouwkundige ontwikkeling van plaats van handeling Los Angeles. Wat is er terechtgekomen van de toekomstvisie van regisseur Scott en auteur Philip K. Dick, op wiens roman Do androids dream of electric sheep? (1968) Scotts film gebaseerd is? Architecten, planologen, ontwerpers, stedenbouwkundigen en fans van de film kunnen zich nu alvast warmlopen.